مقالستان

مقالستان

مقالات مریم غفاری جاهد (دکتر زبان ادبیات فارسی و منتقد برگزیده پنجمین جشنواره نقد کتاب)
مقالستان

مقالستان

مقالات مریم غفاری جاهد (دکتر زبان ادبیات فارسی و منتقد برگزیده پنجمین جشنواره نقد کتاب)

تاریخ مهندسی در ایران(کتاب ماه تاریخ بهمن 90)

تاریخ مهندسی در ایران ، مهدی فرشاد ، به کوشش تورج نائیج پور،تهران 1390 انتشارات میرماه

مهندس از نظر لغوی به معنی اندازه گیرنده و عالم علم هندسه و اشکال است . همچنین به معانی اندازه گیر درکاریز و بنا و زمین و جز ان و سنگ تراشی و نجاری و معماری و متخصصص در ایجاد طرح ها و کارهای ساختمانی و معماری ،راهسازی، کشاورزی و یا ساختمان انواع ماشین نیز امده است .

با این توضیح، تاریخ مهندسی بشر از همان آغاز حیات وی بر روی زمین است که برای به دست

 آوردن غذا ،لباس و دفاع از خود نیاز به ابزارهای ساده ای داشت. کشف مواد اولیه و نحوه کارایی آنها زیربنای ساخت و سازهای پیشرفته تر شد. اولین ابزارهایی که انسان برای رفع نیازهای اولیه اش ساخت در دراز مدت تغییر و تحولاتی شگرف پیدا کرد اما همچنان انسان برای رفع نیازهای اولیه خود دست به اختراعات و اکتشافات می زند و ابزارهای پیشرفته تر می سازد که گاه جنبه تجملی و زیبا افرینی دارد.

 کتاب تاریخ مهندسی ایران از این منظر به بررسی تاریخ ایران پرداخته در ابتدا مصالح ساختمانی و چگونگی ترکیب و ساخت بنا سخن رانده است. در این کتاب بخشی از تاریخ تکنولوژی و مهندسی در ایران از آغاز تا امروز (سده بیستم میلادی)بررسی می شود..در این مجموعه سرگذشت فناوری و مهندسی در ایران زمین از دیدگاه فنی و مهندسی در یکجا و در قالبی مجزا ارائه می گردد.

 منابع این اثر کتاب های تاریخ و گاه شعر مانند شاهنامه بوده که به گفته مؤلف چندان سندیت ندارد اما نشان دهنده برخی مقاطع تاریخی است:

«نوشته هایی همانند شاهنامه با آنکه ممکن است کاملا از لحاظ تاریخ فنی سندیت نداشته باشند با این حال تا اندازه زیادی نمایشگر روح نو آوری و تازه جویی اندیشمندان این سرزمین در زمینه های فنی به شمار می روند. »(ص443)

در شاهنامه به دست آوردن سنگ های قیمتی به جمشید نسبت داده شده است :

«ز خارا گهر جست یک روزگار              همی کرد از او روشنی خواستار

به چنگ آمدش چند گونه گهر             چو یاقوت و بیجاده و سیم و زر»(ص30)

«افسانه دست یابی به فلز در آغاز تمدن بشری به نحوی بدیع در شاهنامه فردوسی آمده است فردوسی می گوید که هوشنگ-پادشاه پیشدادی-که در اعصار اولیه تمدن می زیسته است فلزات را کشف و از آنها بهره برداری کرده است.» (ص45)

طبق نوشته های تواریخ معتبر نیز ایران سهم عمده ای در ایجاد راه های ارتباطی داشته است :

کانال سوئز از یکی از کارهای مهم داریوش اول شاهنشاه هخامنشی کندن کانال سوئز است که از قدیم و در طول تاریخ نقش عمده ای را در ارتباط های تجاری و نظامی و سیاسی داشته است .(ص212)

همچنین از پل ضیاء الملک نام برده شده که بر روی رودخانه ای در نزدیکی کرخه ساخته شده ساختمان ان قوسی بوده و متعلق به سده چهاردهم میلادی است و تماما از سنگ ساخته شده است (ص251)

تاریخچه پرواز از یکی از داستان های شاهنامه نقل شده که کیکاووس با عقابانی به هوا رفت .حکایاتی دیگری نیز در مورد پرواز نقل شده است یکی از آنها حکایت ابن فقیه همدانی جغرافی دان مسلمان (سده دهم میلادی) است که برای شاپور اول پادشاه ساسانی ایران (241-272م)برجی در همدان ساخته بود.(107)

از تاریخ هرودت هم نقل هایی دارد: «حفر کانال سوئز بنا بر گفته هرودت به وسیله ستی اول فرعون مصر (1298-1318ق.م)آغاز به دست رامسس دوم (1232-1289ق.م)نخائو دوم در اواخر سده هفتم پیش از میلاد دنبال شد ولی به پایان نرسید و  دلیل دنبال نشدن عملیات حفاری و لایروبی نشدن این کانال به دست مصری ها ان بود که انان به تصور این که سطح دریای احمر بالاتر از نیل و مصر است معتقد بودند با حفر این کانال آب شور دریای احمر نیل و مصر فرا خواهد گرفت در زمان داریوش یزرگ این موضو.ع توسط مهندسین و دانشمندان ایرانی تحقیق و صحت ان تکذیب شد و عملیات حفر ترعه سوئز پی گیری شد و به پایان رسید کانال بنا شده به دست داریوش از بوباستیس bobastisیکی از شاخه  های رود نیل شروع شد و پس از اتصال به رود نیل در نزدیکی سوئز به دریای سرخ بحر احمر می پیوسته است.»(ص212)

گاه منبع کتابی است که از مخترعین و مکتشفین به جا مانده و مؤلف از آن استفاده کرده است .معرفی کتاب محمد حافظ اصفهانی ملقب به نتیجه الدوله در سده دهم هجری و شانزدهم میلادی که دارای اختراعاتی است که یکی از آنها اسیاب و دستگاه روغن کشی است :

 «محمد حافظ اصفهانی گفتارهای غنی خویش را با داستان ها و اشعار و مقدمات طولانی در هم آمیخته و در آنجایی که به شرح دستگاه های اختراعی خویش پرداخته سازمان اجزای هر دستگاه را با جزئیات و تفصیل فراوان بیان داشته است.» (ص96)

از تواریخی چون طبری نیز در شرح حال ابولؤلؤ و اسیابش کمک گرفته است .

این کتاب شامل پانزده فصل است و در یک نگاه شامل: معرفی مواد و مصالح،ابزارها و ماشین ها،معماری و راه سازی ، آب یابی و آب رسانی ، پل ها و سدها، سفال سازی و بافندگی،فرم های ساختمانی ،خط و اندازه،دانش های مهندسی و معرفی مهندسین نامدار ایران است.

فصل اول به آغاز تمدن فنی در ایران پرداخته و در فصل دوم مولف مصالح اولیه ای که در ایران به کار رفته معرفی می کند یکی از این مصالح سنگ است که برای خانه سازی به کار می رفته و در ایران باستان کاربرد بسیاری داشته است. در این فصل روند پیدایی ملات های مختلف و  نحوه آمیختن انها با یکدیگر نیزتوضیح داده شده است:

«کاربرد مصالح سنگی در ایران از دوران ماقبل تار یخ معمول بوده است. خانه هایی در شمال ایران به دست آمده که پایه های آنها از سنگ چین تشکیل شده است و تاریخ ساخت آنها به هفت هزار سال قبل می رسد . مصالح سنگی ابتدا به صورت طبیعی و بدون  اینکه شکلی به آن داده شود به کار برده می شد علت شکل ندادن سنگ ها نبودن وسایل و ابزار سنگ تراشی بوده است .»(26-27)

بخش های مهم و اساسی ساختمان های عظیمی همچون قصرهای باشکوه شاهان هخامنشی نیز با کاربرد سنگهای تراشیده شده بدون ملات ساخته می شده که هم اکنون نیز پس از گذشت قرن ها هنوز پابرجا هستند :

«با ورود اقوام آریایی به سرزمین ایران در اواخر هزاره دوم قبل از میلاد و حدود هزار و دویست پیش از میلاد تغییراتی در شیوه زندگی و از جمله انتخاب مصالح و نحوه ساختمان سازی پدید آمد . مصالح سنگی در ساختمان های بزرگ به صورت قطعات تراشیده شده و به طور خشکه چین (بدون ملات)روی هم قرار داده می شد به کار می رفتند .ساختمان های دوره هخامنشیان مثل پاسارگاد و تخت جمشید و شوش در قسمت پایه ها و ستون ها و سر در ها از سنگ ساخته شده است .»(ص27)

«معادنی از سنگ های اهگی از قدیم در ایران شناخته شده و از انها بهره برداری به عمل می امده است در ساختمان آثار تاریخی ایران در عهد هخامنشی عموما سنگ های آهکی به کار گرفته شده است .»(ص27)

مؤلف با مقایسه نوع معماری مصر و بابل و شباهت فرم سنگ ها در این ساختمان های باستانی ایران با ساختمان های مصر و بابل حضور صنعتکاران این مناطق را در ایران مؤثر دانسته تا حدی که: « با توجه  به این شباهت ها و مطالعه روش های سنگ تراشی و کاربرد سنگ در ساختمان های مصری می توان تا حدی به نحوه ساختمان سازی سنگی در شوش و تخت جمشید پی برد .» (ص27)

گل یکی دیگر از مصالحی است که از دیرباز در ایران کاربرد داشته است این ماده که همیشه در دسترس بوده و ارزانترین ماده ساخت و ساز محسوب می شود همچنین سهولت تهیه و دوام این مصالح و آزادی تعیین ابعاد خشت و آجر و سازگار بودن با انواع ملات از دیگر عوامل کاربرد این مصالح است :

«در ساختمان های سیلک کاشان که تاریخ آنها متعلق به هزاره ششم پیش از میلاد است گل به صورت چینه و بدون شکل در بنا کردن دیواره های خانه  ها به کار رفته است.» (ص31)

عامل دیگر به کارگیری بیشتر این مصالح، وجود خاک رس خوب و کمبود سنگ در ایران و میانرودان است و به تدریج بشر دریافته برای ثبات بیشتر، می توان این ماده را  با مواد طبیعی دیگری مخلوط کرد:

«مردمان قدیم به تجربه دریافته بودند که خشت های ساخته شده از خاک رس پس از خشک شدن جمع شده و ترک می خورند به همین دلیل برای جلوگیری از جمع شدن و ترک خوردن و برای اینکه خشت سختی و مقاومت بیشتری پیدا کند گل را با مقداری پوشال و الیاف گیاهی و کاه مخلوط می کردند می توان گفت که این کار نخستین گام در راه ساختن مصالح مرکب(کمپوزیت)و نیز عامل کاربردهای مؤلف در این فصل با توجه به خواص مواد اولیه بعدی کاه در گل بوده است و در واقع از نظر تاریخی مقدمه تهیه مصالح مسلح مثل بتن مسلح به شمار می آید که در آنها الیافی با قابلیت کششی عمل تحمل کشش را انجام داده و به مقاومت جسم بدون قابلیت کششی می افزایند.»(ص32)

بعدهاملات هایی مثل گچ،آهک، ساروج نیز معمول می گردد و همچنین ابزارهای فلزی:

«اسناد به دست امده از دوره باستان و تئوری های باستان شناسی نشان دهنده ان است که شمال و بخش مرکزی ایران یکی از قدیمی ترین مراکز صنعت فلز در جهان است .»(ص50)

در فصل سوم ابزارها و ماشین ها شرح داده شده :«ماشین های ساده از قدیم شامل اهرم،گوه، پیچ، قرقره و سطح شیب دار بوده اند.» (ص79)

در این فصل به طور کلی به دیگر ساخته ها و اکتشافات پرداخته شده که همه از ابزار و وسایل ساخت ساختمان بوده و در آن به کار می رفته است . ابزار و ماشین های ساده و پیشرفته ای که انسان ناگزیر از آن بوده است حتی رنگ های به کار رفته در بدن یا اشیاء و مصنوعات، سطوح شیب دار و نحوه بالا بردن مصالح برای ساختمان های بلند نیز به عنوان ابزارهای مهندسی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است:

«ساکنان نجد ایران از هزاره های پنجم پیش از میلاد اشیاء و مصنوعات و بدن خود را رنگ می کرده اند.»(73)

معرفی ابزارها و ماشین های بسیار ساده به کار رفته در مهندسی قدیم یکی از موارد جالب این کتاب است که گام به گام همراه با رشد تکنولوژی پیش آمده است. این ابزارها با وجود سادگی عامل مهمی در ساختن ساختمان های عظیمی چون تخت جمشید بوده اند:

«بالا بردن قطعات بزرگ سنگی در ساختمان های قدیم عموما به کمک سطح شیب دار انجام می شد و قرقره در سده هشتم پیش از میلاد در ایران به کار گرفته می شد .»(81)

همچنین از اره های فلزی یاد شده که تنها در گورهای وافع در کیش یافت شده اند و حاکی از این است که چرخ در منطقه میانرودان و ایران ساخته شده است .

شرح وسایل و نوع عملکرد و جنس آنها و انواعشان مثل انواع چرخ هایی که برای جا به جا کردن آب استفاده می شود همراه با شکل طراحی شده و گاه عکس های گرفته شده از موزه هاست  .

در این فصل مطالبی جامع راجع به: ابزارها و ماشینهای اولیه، حرکت دورانی و پیدایش ابزارهای دورانی، ماشینهای آبی،آسیابها، تاریخچه و وسایل پرواز، ابزارهای اندازه گیری زمان، ساعت شمار، دستگاههای اندازه گیری وزن، کشتی سازی و  دریا نوردی آورده شده است.

همچنین توضیح داده شده که انسان های گذشته نیز به عوامل محیطی توجه داشته اند و از نور خورشید و بادهای منطقه ای نیز غافل نبوده و بهترین استفاده را کرده اند برای مثال به علت وجود بادهای شدید در سیستان، آسیاب بادی در آنجا فراوان دیده می شود.

در فصل چهار فهرست بناهای تاریخی و جاهای باستانی ایران آورده شده است. در توضیحات گفته است این فهرست از شماره نخست نشریه آثار باستانی ایران گرفته شده است.(ص 173)

در فصل هفتم تاریخ پل ها و سدهای ایران و نوع مصالح و مهندسی انها بررسی شده است.در این فصل گفته شده که قدیمی ترین پلی که تا حدی جنبه مهندسی داشته توسط نبوچادنوزار(نبوکد نصر)فرمانروای بابل در هزاره اول ق.م بر روی فرات ساخته شده ساخته شده، این پل 400 متر طول و 9 متر عرض داشته است و دو قسمت بابل را به هم متصل می کرده است.

همچنین :«در زمان هخامنشان شماری پل های سدی در بخش های فارس و خوزستان و میانرودان ساخته شده بود که امروزه فقط پایه های این آثار باقی مانده است پل ها و سدهای دوره های ساسانی و اسلامی بر روی برخی از این پایه ها بنا شده اند .»( ص247)

تاریخ ایران نشان می دهد فرمانروایان در مورد ساخت بناهای مهم اهمیت خاصی قائل بوده اند به همین علت بناهای باستانی دارای استحکام بوده و مهندسان دقت زیادی برای ساخت بناها می کرده اند:

«در 480 پیش از میلاد خشایار شاه در لشکر کشی خود به یونان دستور داد پلی بر رودخانه هلس پوند سازند . این  پل ساخته شد ولی در اثر طوفان ویران گردید. گفته شده است که خشایار شاه به ان علت مهندسین مسئول را گردن زد و مهندسین دیگری را زیر نظر ستاره شناسی به نام هارالس haralesبرگزیدگروه جدید مهندسی با عبرت از زوال پل قبلی پل بزرگتری با ضریب اطمینان بیشتری ساختند این مهندسین بریا ساختن پل 674 کشتی را دو به دو پهلوی  هم روی آب قرار داده و لنگر کشتی ها را به آب انداختند .»(247)

مؤلف عامل فرهنگ و اندیشه را در معماری مؤثر دانسته و نوشته است:« خلق یک اثر عموما بر اساس شالوده ای از باورها اندیشه ها و طرح ریزی های قبلی انجام می شده است در ساختمان هایی چون تخت جمشید تالار کسرا مسجد جامع اصفهان و .. بیننده هزاران جزء را می بیند که با پیروی از نظمی فراگیر و آگاهانه با یکدیگر ترکیب شده اند ».(373)

 همچنین تصریح نموده در این ساختمان ها تمام اجزاء در ارتباط با هم هستند و نمونه هایی از صفات پاک و اهورایی هستند و برای مثال در تخت جمشید یا مساجد هیچ جزئی مبین صفات زشت و حیوانی نیست.

فصل دهم راجع به خط و اندازه و کاربرد آن هاست که شامل توضیحاتی راجع به رواج خط پهلوی و تعداد حروف آن همچنین از کاربرد ریاضیات در مهندسی به عنوان علمی که در ابداع واحد اندازه گیری و کاربرد ان در ساختن کاخ های هخامنشی و  نقشه راه هاست:

« با بهره گرفتن دانش هندسه مهندسین ایرانی مانند کرجی و ابوالوفا جوزجانی روش های متعددی برای ترسیم چند ضلعی ها و پیاده کردن نقشه ها ابداع و ارائه نمودند و همچنین با بهره گیری از قواعد این علم بود که کرجی موفق شد که دستگاه های اندازه گیری طول ارتفاع و زاویه را اختراع نماید و آنها را به کار برد.»(354)

در این راستا علم شیمی نیز با مهندسی در ارتباط است:

«پورسینا و محمد زکریای رازی دو دانشمند و مهندس هستند که در بنیانگزاری علم شیمی سهم بسیار زیادی دارند احتمالا رازی از جمله نخستین کسانی است که روش و وسایل منظم و حساب شده را در مطالعات خویش به کار برده است .»(ص362)

فصل 13 فهرست نام مهندسین نامدار ایران قدیم است که علاوه بر مهندسین شامل نام برخی مخترعین مکتشفین نیز هست.

در بخشی معرفی مهندسان از ریاضی دانان نامی نیز نام برده شده به این دلیل که پایه مهندسی علم ریاضی است. در این فصل نام دانشمندانی را می بینیم که آنها را به عنوان معمار نمی شناخته ایم .

این فهرست نه بر اساس تقدم و تأخر است و نه بر اساس حروف الفبا ونه معروفیت.

اولین نام از آن ابوبکر بن محمد زکریای رازی 866 میلادی که شیمیدان بوده شروع شده در مورد برخی به شرح کارها و گاه طراحی از وسایل ساخته شده پرداخته و برخی فقط نام و سال زندگیشان ذکر شده و شغلشان.

این فصل دو قسمت دارد ابتدا نام چند تن از مخترعین و مکتشفین پس از اسلام را نام برده سپس تیتر دیگری دارد با عنوان فهرست مختصر نام های مهندسان ایرانی. این فهرست از سیلاکس(دوره هخامنش 486-521ق.م)شروع می شود که دریانورد و مکتشف و مهندس سازنده قنات است سپس ادامه پیدا می کند با نام هایی که شامل همان فهرست اولیه هم هست برخی از دانشمندان این فهرست عبارتند از:

«ابوموسی جابربن حیان: در 160 هجری قمری در کوفه برامده اهل طوس کیمیاگر و کانی شناس و ستاره شناس» (ص434)

«سهل طبری: ستاره شناس و پزشک»(435)

«ابونصر فارابی دانشمند و فیلسوف در طبقه بندی علوم وی در تبیین قوانین صوت و در تعریف دانش ها نقش عمده ای داشت.» (ص437)

آخرین نفر از این لیست میرزا نصر اصفهانی است که در زمان زندیه طراح مسجد وکیل شیراز بوده است.

فصل چهاردهم به فهرست پدیده های فنی و مهندسی ایران اختصاص دارد. فهرست پدیده های فنی و مهندسی ایران از کاربرد ابزارهای چوبی و سنگی تا کشف معادن فلزات و استفاده از انها، شهر سازی، چاه های نفت، رصدخانه و... درج شده و همه به تاریخ میلادی است. حتی پس از اسلام هم تاریخ میلادی ادامه دارد و تاریخ شمسی یا قمری ذکر نشده است تنها اشاره به زمان خلافت عمر یا آل بویه شده است تا سال 1156 که تاریخ هجری ساخت کشتی در لنگرود است:

« چرخ کوزه گری نخستین بار در سه هزار و پانصد پیش از میلاد در شوش سیلک و تپه حصار (دامغان)پیدا شده است چرخ کوزه گری نمایشگر نخستین وسیله ای است که در ان حرکت دورانی پیوسته به دست بشر شکل گرفته است .»(ص445).

همچنین فهرست دوره های تمدن انسانی از هزار تا یک میلیون و دویست هزار سال پیش از میلاد، و نیز نقشه ایران در دوره ورود اریایی ها به نجد و هزاره پنجم تا نیمه هزاره نخست پیش از میلاد (صص467-466)و نقشه مسیر مهاجرت اقوام آریایی به ایران و نقشه آثار ایران در دوران پارتیان و ساسانیان سلسله های حکومتی در ایران به تاریخ میلادی است.

در این فصل فهرست پدیده های فنی و مهندسی مثل فلز کاری ، سطح شیب دار،چرخ کوزه گری ، ریسندگی و بافندگی و همچنین آتشکده ها، مناره ها، معابد، نقوش، حجاری، بقعه ها، تپه ها، مقبره ها، مسجدها، رباط ها و... و همگی بدون رعایت تقدم و تأخر ذکر شده اند.

نظرات 1 + ارسال نظر
مهدی پنج‌شنبه 10 فروردین‌ماه سال 1391 ساعت 16:54 http://spantman.blogsky.com

سلام مطلب جالبی بود
با توجه به اینکه رشته ی من مهندسی الکترونیک هست خودم هم علاقه زیادی به تاریخ مهندسی داشتم هرچند که منظور از مهندسی در قدیم بیشتر راه و ساختمان بوده... به هر حال و با توجه به علاقه ای که داشتم خواندن این پست برام لذت بخش بود
هرچند که اگر نویسنده را می شناختم دوست داشتم که بهش این بیت حافظ و هم یادآوری می کردم که می فرماید:
گره ز دل بگشا وز سپهر یاد مکن
که فکر هیچ مهندس چنین گره نگشاد

برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد