چیستی و چرایی وجه شبه و کیفیت تعامل آن با طرفین تشبیه بر اساس آراء بروک-رز و گوتلی

                                    فصلنامه علمی پژوهشی بلاغت کاربردی و نقد ادبی سال4ش2پیاپی8-1398

چیستی و چرایی وجه شبه و کیفیت تعامل آن با طرفین تشبیه بر اساس آراء بروک-رز و گوتلی (مطالعۀ موردی : منظومه های ویس و رامین گرگانی و خسرو و شیرین نظامی) 

چکیده

وجه شبه از ارکان مهم در تشبیه است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. خیال انگیزی تشبیه و نوآوری در آن تا حدود زیادی به وجه شبه باز می گردد. خیالی و حقیقی بودن وجه شبه در ارتباط با طرفین تشبیه، همچنین تشبیهات کارکردی در نظریۀ بروک-رز مطرح شده و گوتلی نیز بر اساس رابطۀ وجه شبه با مشبه و مشبه به سه نوع رابطه ضروری، مورد انتظار و محتمل اشاره کرده است. در این پژوهش بر اساس این دو الگو، به بررسی تشبیهات ویس و رامین و خسرو و خسرو و شیرین پرداخته و این نتیجه حاصل شده که، در هر دو منظومه، تشبیهات تصویری بسامد بیشتری از تشبیهات کارکردی دارند و در خسرو شیرین نسبت وجه شبه کارکردی بیش از ویس و رامین است. وجه شبه در خسرو و شیرین به دلیل نزدیک شدن به سبک عراقی گرایش به معقول شدن دارد ولی در ویس و رامین بسامد محسوسات بیشتر است. نتیجه دیگر این تحقیق در رابطه با الگوی گوتلی است بیانگر بسامد وجه شبه ضروری نسبت به مشبه به و مورد انتظار در مشبه است. بر اساس این جدول بسامد خیال انگیزی در خسرو و شیرین بیشتر است.

کلیدواژه‌ها:وجه شبه، ویس و رامین، خسرو و شیرین، گوتلی، بروک-رز. 

 

مقدمه

کاربرد صور خیال در شعر از مؤلفه‌های مهمی است که بیشترین تأثیر را گیرایی و جذابیت و انتقال معنی دارد. یکی از عوامل ایجاد صور خیال تشبیه است که در دوره‌های مختلف ادب فارسی تحولاتی داشته است. تشبیه دارای تقسیم بندی‌های متعددی است که مربوط به ارکان تشبیه است. یکی از این تقسیم بندی‌ها نیز بر اساس وجه شبه انجام می‌می شود. وجه شبه به دو نوع حسی و عقلی و خیالی و واقعی تقسیم می‌شود. وجه شبه با وجود این که رابطه اتصال دهنده طرفین تشبیه است ممکن است در نسبت با هر یکی از طرفین تشبیه یکسان نباشد. طرفین تشبیه بر اساس این که محسوس یا غیر محسوس باشند با وجه شبه ارتباط دارند. غالبا دررکن محسوس می‌توانمی انتظار داشته باشیم وجه شبه نیز محسوس باشد امّا وقتی رکنی خود معقول باشد وجه شبه احتمالا محسوس نخواهد بود با این وجود حکم کلی در این باره نمی‌توان کرد. در این پژوهش با انتخاب ابیاتی از دو منظومه ویس و رامین و خسرو  شیرین، صد تشبیه انتخاب و بررسی شده که نتایج مقایسه ای آن در جدول 2-1.آمده است. پرسش اصلی این پژوهش این است که با توجه به سبک این دو منظومه و کاربرد متفاوت صور خیال در آن‌ها رابطه وجه شبه با مشبه و مشبه به چگونه است و کاربرد ارکان محسوس و معقول در تشبیه چه بسامدی دارد؟

1-1.پرسش‌ها:

1.تفاوت بسامد کاربرد وجه شبه خیالی در ویس و رامین و خسرو و شیرین چقدر است؟

2.در تشبیهات محسوس و معقول در این دو منظومه چه رابطه ای با وجه شبه دیده می‌شود؟

3.بر طبق جدول گوتلی، مهمترین وجه تفاوت وجه شبه در دوداستان کدام است؟

4 تشبیهات کارکردی و تصویری چه جایگاهی در این دو منظومه دارند؟

1-2. فرضیات

1.وجه شبه خیالی در خسرو و شیرین بیشتر است.

2.وجه شبه با طرفین تشبیه از نظر محسوس و معول رابطه مستقیم دارد.

3.بر اساس الگوی گوتلی تشبیهات خسرو و شیرین خیال انگیز تر است.

4.تشبیهات تصویری بسامد بیشتری در هر دو مظومه دارد.

1-3.پیشینه پژوهش

پزوهش‌هایی که تا حدودی با این تحقیق در ارتباط است شامل دو دسته است:

الف-پزوهش‌هایی که درباره نظریۀ گوتلی و بروک رز و در زمینه وجه شبه انجام گرفته است:

محبوبه بسمل(1390). در مقاله«بررسی وجه شبه در اشعار نیما یوشیج» با شیوه گوتلی، رابطه وجه شبه با مشبه و مشبه به را در اشعار نیما بررسی  نموده و به این نتیجه رسیده که نیما در بیشتر اشعار خود از وجه شبه  خیالی بهره برده است.

پورنامداریان و ماحوزی(1387). در مقاله «بررسی وجه شبه در کلیات شمس» با شیوۀ گوتلی رابطه وجه شبه با طرفین تشبیه را بررسی و تحلیل نموده و ویژگی‌های سبکی مولانا را با استفاده از این روش نشان داده اند.

ب-پژوهش‌هایی که در آن‌ها به نحوی دو منظومۀ خسرو و شیرین را با هم مقایسه شده‌اند:

یوسف پور(1371).در مقاله «بررسی تطبیقی ویس و رامین و خسرو و شیرین»، وجوه تشابه دو اثر را در چهار جهت: مشابهت در وزن و شیوه آغاز داستان، مشابهت نقش شخصیت‌ها، مشابهت حوادث و مشابهت در شیوه بیان و تصاویر شعری بررسی نموده و به این نتیجه رسیده است که در داوری کلی، خسرو و شیرین برتر از ویس و رامین است . دلیل این امر تأخّر نظامی و برطرف نمودن کاستی‌های اثر پیشین عنوان نموده ولی خود اذعان کرده است که این دلیل قابل تعمیم نیست چنانکه آثاری که به تقلید نظامی سروده شده هیچ یک بر این اثر برتری ندارد. بنابراین مولف نتوانسته نتیجه مهمی از این بحث بگیرد.

عبدی(1385).در مقاله«نقد تطبیقی ویس و رامین و خسرو و شیرین، شباهت‌ها و تفاوت‌ها»دو کتاب مورد بحث را از نظر نحوه و میزان بهره گیری نظامی از داستان ویس و رامین برررسی نموده و به این نتیجه رسیده است که با وجود شباهت‌های بسیار دو داستان،  حوادث اصلی داستان خسرو و شیرین متفاوت از ویس و رامین است و رنگ عشق در این دو داستان با هم یکی نیست از سویی شخصیت‌های خسرو و شیرین موجه تر نشان داده شده اند در حالی اشخاص داستان ویس و رامین خاکستری هستند. از نظر این منتقد عشق شیرین و فرهاد بیشتر با وی سو رامین منطبق است ولی نظامی برای آفریدن داستانی متفاوت، طرح دیگری ریخته است.

برادران(1388).در مقاله«ویس و رامین و خسرو و شیرین»این دو داستان را از جهت وجوه شباهت و تفاوت شخصیت‌ها بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که با وجود الهام گرفتن نظامی از اسعد گرگانی، قهرمانان داستان وی، رنگ و طرح تازه دارند و در طرح شخصیت زنان، علاوه بر جنبه‌های ظاهری و زیبایی، به ابعاد معنوی نیز توجه داشته است.

عباسی(1387).در پایان نامه خود با عنوان«نشانه شناسی داستان‌های عاشقانه با نظر به سه داستان ویس و رامین، خسرو و شیرین و لیلی و مجنون» که به راهنمایی دکتر احمد تمیم داری در دانشگاه علامه طباطبایی دفاع شده، بر اساس مفاهیم اصلی نشانه شناسی همچون: لانگ و پارول، دیدگاه درزمانی و همزمانی و روابط همنشینی و جانشینی، سه داستان مذکور را بررسی نموده اند. این پایان نامه فاقد بخش یا فصلی با عنوان «نتیجه گیری» است و تنها بر اساس یافته‌های تحقیق که در چکیده درج شده می توان دانست نتیجۀ تحقیق  این است که در این سه داستان 24 نشانه با توجه به امکان جایگزینی آن‌ها به جای هم وجود دارد که در محورهای همنشینی مشخصی در کنار هم جای گرفته اند. 

دلاوری(1396).در پایان نامه با عنوان«بررسی سبک گفتارهای زنان در داستان خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی»که به راهنمایی دکتر مهدی رضایی در دانشگاه سلمان فارسی کازرون دفاع شده، با توجه به نظام آوایی گفتار زنانه و تمایز آن از گفتار مردانه، این دو داستان را که از زبان مردان سروده شده بررسی نموده و به این نتیجه رسیده اند که در نظام آوایی، هیچ یک از دو گوینده، زبانی متفاوت برای گفتار زنان و مردان به کار نبرده اند؛ امّا در تحلیل واژگانی که با محتوا در ارتباط است، موفق بوده اند.

شعبان پور کلاگر (1391).در پایان نامه«بررسی و تحلیل سیمای زن در منظومه ویس و رامین و خسرو و شیرین» که به راهنمایی دکتر مهناز توکلی رستمی در دانشگاه پیام نور تهران دفاع شده، با اشاره به این که زنان در این دو منظومه دارای بیشترین کارکرد هستند، شخصیت زنان را در این داستان‌ها بررسی نموده و به این نتیجه رسیده اند که توجه سرایندگان به زیبایی ظاهری و همچنین کارکرد نقش معشوقگی، موجب شده کارکردهای رفتاری دیگر مانند فعالیت‌های سیاسی و اقتصادی و حتی زندگی زناشویی کمرنگ جلوه کند.

رمضانی(1392).در پایان نامه«بررسی تأثیر عناصر فرهنگی و تنوع آن‌ها در دو اثر خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین گرگانی» که به راهنمایی تراب جنگی قهرمان در دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی دفاع شده است، دو داستان را از نظر عناصر فرهنگی مقایسه کرده و به این نتیجه رسیده است که گرگانی بیشتر به زرتشت، فرهنگ‌های ملی و تاریخی، فرهنگ سایر ملل و باورهای عامیانه ایرانی، پوشاک ایرانی، جشن‌های ایرانی،جغرافیا توجه داشته و نظامی بیشتر به فرهنگی مسیحیت، اسلامی و عربی، باورهای عامیانه عربی و هندی، پوشاک ایرانی و عربی، بازی‌ها و سرگرمی‌ها، موسیقی، حیوانات، گیاهان و طب توجه داشته است.

1-3.روش پژوهش

روش پژوهش توصیفی –تحلیلی است و از طریق نمونه گیری انجام می‌شود. ابیات به طور تصادفی انتخاب شده و حجم نمونه صد تشبیه از هر منظومه است که بر اساس الگوی بروک رز و جدول گوتلی بررسی شده و در نهایت امّاری به دست آمده که از طریق آن به مقایسه و تحلیل کاربرد تشبیه در این دو منظومه پرداخته شده است.

2.بحث

2-1.وجه شبه

تشبیه مهمتربن رکن اصلی صور خیال است و مبنای آن شباهتی است که به شکل واقعی یا خیالی میان دو چیز برقرار است. این رکن مهم وجه شبه نام دارد. شمیسا تصریح می‌کند که وجه شبه مهمترین بحث ایماژ است(شمیسا1381: 58). در حقیقت هدف از تشبیه و همانندی دو شیء مقایسه و کشف یادآوری شباهت یا مشابهت‌هایی میان آن دو است. این کشف حاصل دقت و ذوق و قریحه شاعر یا نویسنده است.»(میر صادقی، 1388: 83).

وجه شبه در واقع ویژگی مشبه به است که شاعر یا گوینده آنرا برای مشبه نیز فرض می‌کند. یا صفتی که در مشبه هست با مشبه به قیاس می‌کند. نوآوری در مشبه و  وجه شبه از اهمیت بسیاری برخوردار است در غیر اینصورت استفاده از تشبیهات تکراری موجب خودکار شدگی زبان و تبدیل آن به زبان عادی و نه ادبی می‌شود. از این ویژگی با عنوان نو کردن تشبیه یاد می‌شود. شمیسا معتقد است فقط آوردن مشبه به‌های تازه و نو زبان ادب را در دستگاه بلاغی برجسته مینماید. همچنین باعث می‌شود در محور همنشینی تشبیه میزان حدس مخاطب تقلیل پیدا کند یا در برخی موارد به صفر برسد و اگر مشبه به کاملا خلاف انتظار مخاطب باشد به قول ریفاتر(Rifater). این خلاف انتظارِ انگیزه سبکی محسوب می‌شود (شمیسا 1379: 63).علمای بلاغت در قدیم نیز تشبیه را مشابهت دو چیز در صفتی دانسته اند(وطواط، 1362: 144، رادویانی،1361: 67).  به عقیده زرین کوب«لطف تشبیه در غرابت و دوری اش از ابتذال است به ویژه این که وجه شبه امری باشد که زود به خاطر نرسد و تا حدی پوشیده باشد و خاطر شنونده به کمک پویه و تقلای ذهن بکوشد تا آنرا به دست آورد.»(زرین کوب 1381: 56).

یکی از نکاتی که موجب هنری شدن تشبیه می‌شود عدم ذکر وجه شبه است(ر.ک:علوی مقدم، اشرف زاده1388: 85). «تشبیهاتی که وجه شبه آن‌ها ذکر نشده یا با وجود وجه شبه، ایهامی در آن‌هاست منجر به دخالت خواننده و مخاطب می‌گردد. به قول «بارت» این نوع متون خواننده را به تولید کننده متن تبدیل می‌کند.»(بلزی 1379: 164).به عقیده شفیعی کدکنی بهترین نوع تشبیه تشبیهی است که صفات مشترک میان مشبه و مشبه به بیشتر باشد(شفیعی کدکنی، 1378: 56).کذب بودن ادعای شباهت میان دو چیز هم یکی از واجبات تشبیه یه شمار می‌رود(شمیسا، 1371: 59).

2-1-1.وجه شبه واقعی و خیالی

وجه شبه ممکن است خیالی یا واقعی باشد. خیالی بودن وجه شبه معمولا با معقول بودن مشبه یا مشبه به ارتباط دارد. اصل در وجه شبه محسوس بودن است؛ زیرا غرض از تشبیه آشکار شدن جنبه‌های ناشناخته و فهم مطلب است. از نظر شمیسا، هنگامی که وجه شبه محسوس باشد تشبیه مخیل تر و هنری تر است(1379: 63).

برای مثال در تشبیه روی به ماه، «زیبایی» به عنوان وجه اشتراک طرفین تشبیه، در نظر گوینده جلوه کرده است که امری حسی و دیدنی است امّا در تشبیه دل به سنگ، وجه شبه گر چه سختی و غیر قابل نفوذ بودن است امّا این ویزگی را در مشبه به، به طور محسوس می توان دید امّا در مشبه جنبه انتزاعی و تخیلی دارد و حسی نیست.

2-1-2.وجه شبه تصویری و کارکردی (نظریۀ بروک – رز)

تشبیه، هسته مرکزی تخیلات شاعرانه است و شاید به همین دلیل است که ابن رشیق قیروانی اساس و بنای شعر را تشبیهی خوش یا استعاره ای دلکش می‌داند :«شعر چیزی است که مشتمل بر تشبیهی خوش یا استعاره ای دلکش باشد و در ماسوای آن‌ها گوینده را فصل و وزنی خواهد بود و بس(شفیعی کدکنی 1372: 7).

از تشبیه یه عنوان صور خیال نام برده می‌شود. در فرهنگ اصطلاحات ادبی ، «خیال و تصویر در برابر imagery/imageبه مجموعه تصرفات بیانی و مجازی اطلاق می شود که گوینده با کلمات تصویر می کند و نقشی را در ذهن خوانند یا شنونده به وجود می آورد .»(داد 1385: 139). به بیانی دیگر، «حس خیال نزد حکما عبارت است از قوه ای که انسان به وسیلۀ آن از صورتهایی که ادراک می کند  متاثر می شود . تأثّری از مقولۀ لذّت یا الم، شهوت یا غضب»(حاکمی،1386: 46).

صورت در مفهوم تصویرگری چیزی است. تشبیهات دوره اول ادب فارسی یعنی دوره خراسانی به دلیل غلبه محسوس بودن طرفین تشبیه، تصاویری ثابت از دو چیز مشابه را نشان می‌دهد. این تصویر می‌تواند نشان دادن زیبایی یک شیء یا یک هیأت باشد. امّا گاهی تصاویر ایجاد شده ثابت نیستند در این گونه تشبیهات، وجه شبه دائمی نیست؛ بل‌که وجوه شباهت به لحظاتی محدود می‌شود که کاری در حال انجام است برای مثال می‌توان لرزیدن بدن آهوی وحشتزده را به لرزیدن شاخه‌های بید در نظر گرفت. این تصویر فیلمی متحرک را نشان می‌دهد که برای لحظاتی ادامه دارد و بعد محو می‌شود. این نوع تشبیهات را که اغلب با واژه فعلی همراه هستند می‌توان کارکردی نیز نامید. «بروک-رز از تشبیه کارکردی هم نام می‌برند. منظور آن‌ها از این نوع تشبیه،  این است که برای مثال در تشبیه عشق به آتش، منظور کارکرد شبیه به آتش است نه در شکل ظاهری.» در مثال بروک-رز، امری معقول به شیئی محسوس تشبیه شده و از نظر ظاهری تشابهی بین آن‌ها نیست امّا با در نظر گرفتن صفت سوزندگی آتش، کارکرد عشق مشخص می‌شود. امّا در مثال آهو و بید هر دو امر محسوس هستند با این وجود تشبیه به علت وجود فعل کارکردی شده است. (ر.ک: پورنامداریان،ماحوزی،1387: 44).

2-2.نظریۀ گوتلی

یکی از نکاتی که به تازگی درباره وجه شبه مطرح شده، و در نظریۀ گوتلی(Goatly). آمده، رابطه وجه شبه با طرفین تشبیه است. گوتلی در کتاب خود با عنوان(The language of Metaphor).(زبان استعاره‌ها). به این مسأله پرداخته و توضیح داده است که وجه شبه از سه طریق می‌تواند با مشبه و مشبه به ارتباط برقرار کند. : ضروری، مورد انتظار، محتمل. وی در این رابطه جدولی طرح کرده و این روابط را به شکل اعداد در خانه‌ها نشان داده است. (Goatly,1998: 231).

	رابطه وجه شبه با مشبه	رابطه وجه شبه با مشبه به
		X	Y	Z
A	ضروری	1	2	3
B	مورد انتظار	4	5	6
C	محتمل	7	8	9

 پورنامداریان و ماحوزی(1387). در مقاله خود، ضمن رسم جدول گوتلی، تغییراتی در آن ایجاد کرده و محتمل به خیالی(تشخیص-رمز).تبدیل نموده و مورد دیگری با عنوان غیر ممکن به آن افزوده اند به این ترتیب یک ردیف و یک ستون به این جدول اضافه شده و تعداد خانه‌ها به 16 رسیده است. به نظر نگارنده این تقسیم بندی کامل تر و قابل قبول تر است زیرا در بررسی  تشبیهات، مواردی وجود دارد که وجه شبه به طور کلی رابطه ای با مشبه ندارد و چنین صفت یا ویژگی در آن غیر ممکن است و در هیچ خانه ای جای نمی‌گیرد.  با اصلاح این جدول، مشکل مرتفع می‌شود.

	رابطه وجه شبه با مشبه	رابطه وجه شبه با مشبه به
		X	Y	Z	Q
A	ضروری	1	2	3	4
B	مورد انتظار	5	6	7	8
C	محتمل(ممکن).	9	10	11	12
D	غیر ممکن	13	14	15	16

2-2. مقایسه وجه شبه تصویری و کارکردی در ویس و رامین و خسرو و شیرین

2-2-1.ویس و رامین

در اشعار دوره خراسانی و ابتدای دوره عراقی بیشتر وجه شبه تصویری دیده می‌شود و هر چه به سمت زمان حال پیش می‌آییم، تصویرها دارای تحرک بیشتری شده و کارکردی می‌شوند. در این بخش ضمن نشان دادن برخی از این تشبیهات، بسامدها را به صورت امّاری نشان می دهیم.

2-2-1-1.وجه شبه تصویری

بسامد کاربرد تشبیهات تصویری نسبت به کارکردی در ویس و رامین 68 درصد بوده است که در اینجا به نمونه‌هایی اشاره می‌شود.

ز لاله هر کسی را بر سر افسر               ز باده هر یکی را بر کف اخگر

                                                                            (گرگانی،1381: 35).

تشبیهات سبک خراسانی بیشتر از طبیعت مایه گرفته است. گر چه فروزانفر به حق، معتقد است که فخر الدین اسعد در تشبیهات تابع شعرای خراسان نیست و تشبیهاتی دارد که مسبوق به سابقه نیست(ر.ک:1354 :264).در مورد وام گیری از طبیعت، ویژگی‌های تشبیهات این دوره در  شعرش دیده می شود.  در این تصویر سازی، انسانی را باید در نظر بگیریم که روی سرش تاج سرخی قرار گرفته و در دستش جام شرابی سرخ دارد. این تصویر ثابت است و تحرکی در آن دیده نمی‌شود. حذف فعل نشانه فعل مستتر ربطی است و افعال ربطی نشان دهنده انجام عملی نیستند. در اینجا ما فقط زیبایی را در حالت و رنگ می‌بینیم.

ده انگشتش چو ده ماسوله عاج             به سر بر هر یکی را فندقی تاج

                                                                               (همان:44).

تصویری که از این بیت استنتاج می‌شود انگشتانی ظریف و سپید و کشیده با ناخن‌های فندقی رنگ است. چنانکه در ابیات بعدی هم می‌بینیم هیچ نوع فعل اصلی وجود ندارد و ابیات مانند پرده ای نقاشی، هستند که چیزی را به ما نشان می‌دهند.

زمین از رنگ چون باغ بهـاری          فـروزان همچـو لاله رودباری

                                                                           (همان:61).

مه و خـورشید هر دو رخ نهفته                         بسان عاشـق و معشـوق خفته

                (همان:284).

2-2-1-2.وجه شبه کارکردی          

وجه شبه کارکردی در ویس و رامین تنها 32 درصد از تشبیهات را تشکیل می‌دهد. در این نوع تشبیهات، حرکت و جنبش دیده می‌شود و شباهت مشبه و مشبه به دائمی نیست. در همه ابیات افعال اصلی به کار رفته و انجام کاری را نشان می‌دهد نسبت ابن تشبیه با تشبیهات قبلی همانند تفاوت عکس و فیلم است:

همی گفتی که شاه آمد ز ناگاه             چو شیر تند جســته از کمینگاه

                                                                                    (همان:193).

در این بیت ظاهراً شاه به شیر تشبیه شده امّا در اصل «نحوه آمدن شاه» تشبیه شده به «شیری که از کمینگاه می‌جهد» این تصویر به طور کلی تندی حرکت شاه را نشان می‌دهد یعنی متضمن حالت فعل است نه تصویر نقاشی ثابت.

وگر چه آتشـم در دل فکنـدی              مرا مـانند خر در گــل فکنــدی

                                                                                 (همان:261).

تصویر «در گل‌افکندن» به دلیل وجود فعل، عملی را نشان می‌دهد که یکباره انجام می‌شود. اگر از فعل درگل ماندن استفاده می‌شد تصویر ثابت بود، امّا افکندن حالتی متحرک را نشان می‌دهد.

گهی اندر زره شد تیغ چون آب             گهی در دیدگان شد تیر چون خواب

                                                                                                    (همان:60).

تصوّر کردن فرو رفتن تیغ در زره و تیر در چشم، لحظه ای و آنی است همچنان‌که چین و شکن روی آب را نمی‌توان ثابت تصویر کرد. فعل«شد» در معنی فعل اصلی است و معنی «رفتن» می‌دهد.

نمودار2-1.وجه شبه تصویری و کارکردی در ویس و رامین

2-2-2-خسرو و شیرین

خسرو و شیرین نسبت به ویس و رامین، به سبک عراقی نزدیک تر شده ‌است. به عقیده یان ریپکا، نظامی گر چه مقلد پیشینیان خود از جمله فخر الدین اسعد گرگانی بوده، بر همۀ مثنوی‌هایش مهر قریحه خود را زده است(یان ریپکا، : 299-300). نظامی تنها شاعری است که تا قرن ششم توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به حد اعلای تکامل برساند(صفا، 1390: 318).

2-2-2-1.وجه شبه تصویری

نسبت وجه شبه تصویری به کارکردی تفاوت اندکی با ویس و رامین دارد. در این داستان از 62 درصد وجه شبه تصویری دیده می‌شود که کمتر از ویس و رامین است:

تو گویی بینی اش تیغی است از سیم                     که کرد آن تیغ سیبی را به دو نیم

                                                                                             (نظامی،1386 :51).

در توصیف چهره شیرین، بینی باریک او به تیغ نقره ای تشبیه شده که وسط یک سیب سرخ قرار دارد. این نقاشی ثابت است و بی هیچ حرکت و تغییری در ذهن نقش می‌شود.

همه چشمـه ز جسـم آن گل اندام                 گــل بادام و در گــل مغـز بادام

                                                                        (همان: 81).

اندام شیرین در چشمه به مغز بادام در  درون گل بادام تشبیه شده که تشبیهی مرکب است. فعل ربطی حذف شده و تصویر همچنان ثابت است. در بیت بعدی نیز همین رویه حاکم است. ارکان تشبیه ساکن و ثابت هستند و عملی انجام نمی‌دهند و شاعر در ذهن خود آن‌ها را نقاشی می‌کند و با کلمات روی کاغذ می‌نگارد:

عروسان ریاحین دست بر روی              شگرفــان شکوفـه شانه در موی

                                                                                         (همان: 126).

2-2-2-2.وجه شبه کارکردی

بسامد این نوع تشبیه در خسرو و شیرین 38 درصد بوده که بیش از ویس و رامین است. این نتیجه نشان دهنده حرکت و پویایی بیشتر در صور خیال است. به تعبیر شمیسا زبان نظامی، زبانی کاملا تصویری و کنایی است و منطق نثری بر آن حاکم نیست بل‌که مطالب را در طی تشبیه و استعاره و کنایه به نمایش می گذارد(شمیسا،1379 : 160-161).در این ابیات افعال اصلی به کار رفته و عملی انجام می‌شود که چون فیلمی از جلوی نظر خواننده می‌گذرد:

     فصیحی کاو سخن چون آب گفتی                سخن با او به اسطــرلاب گفـتی

                                                                                (نظامی، 1386: 41).

ویژگی آب روان بودن و زلالی است. سخن مثل آب هر دو ویژگی را می‌تواند داشته باشد. زلال بودن صفت ثابت است؛ امّا روانی پویایی را نشان می‌دهد در این بیت حالت سخن گرفتن در نظر آورده می‌شود و چون سخن گفتم به عنوان مشبه به، ثابت نیست، آب نیز به شکل رود روان در نظر می‌آید و تصویری محرک به وجود می‌آورد.

            در آب انداخته از گیسوان شست                       نه ماهی بل‌که ماه آورده در دست

                                                                                            (همان: 78).

حالت در آب انداختن گیسو در آب می‌تواند ثابت باشد. حرکت بدن شیرین درآب امواجی ایجاد می‌کند که گیسوان را حرکت می‌دهد و صید و ماه و ماهی نیز تداعی گر حرکتی پویا است. از سویی صفت گیسو آشفتگی و عدم ثبوت است.

                        برون آمد پری رخ چو پری تیز                         قبا پوشید و شد بر پشت شبدیز

                                                                                          (همان: 83).

بیرون آمدن شیرین از آب و لباس پوشیدن و بر اسب سوار شدن،  به دلیل سریع بودنش به پری تشبیه شده. این فعل مرکب به همراه قید «تیز»سرعت عمل و حالت آنرا نشان می‌هد.

                       به زیر خسـرو از برف درم ریز               نقاب نقره بسته خنگ شبدیز

                                                                                          (همان:344).

در این بیت «درم ریز» بودن نشان از تحرک دارد. بارش برف این تصویر را ایجاد کرده و ثابت نیست از سویی اسب سوار هم در یک نقطه نایستاده و در حرکت است.

نمودار 2-2. وجه شبه کارکردی و تصویری در خسرو و شیرین

2-3.انواع تشبیه بر اساس نظریۀ گوتلی

در نظریۀ گوتلی وجه شبه نسبت به مشبه و مشبه به سه رویکرد دارد: ضروری، مورد انتظار، محتمل(ممکن/خیالی).. که در این پژوهش بر اساس آنچه ذکر شد، نسبت غیر ممکن نیز به آن افزوده شد. بنابراین ما با 16 نوع تشبیه مواجهیم  که در خانه‌های جدول گوتلی تعداد آن‌ها را نوشته و  بر اساس بسامد هر خانه می توانیم تعیین کنیم که بسامد خیال انگیزی و سادگی تشبیهات در چه حدی است. در این نظریه آنچه مطرح می شود، تفاوت و تشابه مشبه و مشبه به در نسبت با وجه شبه است که با محسوس و معقول نیر رابطه دارد. در این بخش بر اساس تشبیهات دو کتاب، بررسی آماری انجام شده که همراه با نمونه‌هایی از تشبیهات، بیان می شود.

3-2-1.بررسی وجه شبه در ویس و رامین

با توجه به جدول 2-1 می بینیم که از شانزده خانه جدول گوتلی، هفت خانه خالی مانده  و تنها در نه خانه تشبیهاتی جای گرفته اند. بیشترین خانه خالی مربوط به ردیف DوQ بوده و بیشترین تشبیهات در ردیف x قرار گرفته اند. این امّار نشان می دهد وجه شبه در مشبه به، در 78%موارد، صفتی ذاتی و غیر قابل تغییر است و در10%موارد، قابل انتظار و در 12% درصد موارد خیالی است. همچنین وجه شبه در مشبه، 42% موارد مورد انتظار، در 14%موارد ضروری ، در 21%موارد، خیالی و در 1% درصد از موارد غیر ممکن است. بنابراین تشبهات ویس و رامین در اغلب موارد مطابق با منطق تشبیه بوده و و مشبه به‌ها محسوس و قابل درک تر از مشبه هستند.

به نمونه‌هایی از این بررسی اشاره می گردد.

                    به رزم اندر چو درزی بود زوپین                  همی جنگـاوران را دوخت بر زین

 (گرگانی،1381: 65).

                      چـو شاخ مورد بر وی برگ گلنار             چــو برگ نــار بر وی دانــه نـار

                       (همان: 65).

در این صحنه، زوبین در صحنه نبرد توصیف می‌شود. در بیت اول عملکرد زوبین مورد نظر است که در این صورت تشبیه کارکردی است. زوبین در حالی که بدن جنگاور و زین اسب را با هم سوراخ می‌کند و به هم می‌دوزد به خیاط تشبیه شده است. در بیت دوم هیأت زوبین و خونی که بر آن چکیده به تصاویری از شاخه مورد و برگ گلنار یا برگ انار و دانه انار تشبیه شده است که به کلی، رنگ سرخ را بر روی رنگ سبز نشان می‌دهد. این هیأت با رنگ‌های مورد نظر قابل تصور است. در این تشبیهات وجه شبه ذاتی طرفین تشبیه نیست بل‌که مورد انتظار است و تشبیه در خانه پنجم جدول قرار می گیرد.

                 چو شاه زنگ بودش جعد پوشان                   دو رخ پیشش چو دو  شمع فروزان   

                                                                                                                             (همان:48).

     چـو ابر تیــره زلــف تابــدارش                   به ابـر انـدر چـو زهـره گوشـوارش

                                                                                     (همان:48).

                  تنش همچون قضیب خیزران گشت            به رنگ و گونه همچون زعفران گشت

                                                                                                                              (همان:85).

تشبیهات در توصیف جعد است که در ادب فارسی نمونه‌های فراوان دارد. معشوق همواره دارای موی سیاه پیچ در پیچ است و عاشق را به دام می اندازد. در فرهنگ اشارات آمده است:«زلف معشوق مجعد است و به زره و زنجیر تشبیه می شود»(شمیسا،1387: 593). زلف پیچ در پیچ با رنگ سیاه از عناصر زیبایی است که رایج ترین توصیف در اشعار به شمار می‌رود. در اینجا موی مجعد به سیاهپوست تشبیه شده و چهره روشن در برابر موی سیاه درست مانند شمع در برابر سیاهی شب است. در بیت دیگر زلف به ابری مانند شده که از نظر ظاهری ابر سیاه شکن در شکن مورد نظر است از آن سو، گوشواره ویس، در میان زلف مثل ستاره زهره در میان ابر است. این نوع تشبیهات که حاصل دقت در طبیعت است در قرن پنجم دارای بسامد است. وجوه شباهت زمانی که بر رنگ دلالت می‌کند اغلب ضروری است. سیاهی را از زلف و از زنگیان و ابر سیاه نمی‌توان جدا کرد. با تصور هیأت ظاهری این تشبیه می‌توانیم وجوه شباهت را از یک سنخ بدانیم. در تشبیه گوشواره به ستاره زهره، به دلیل درخشندگی است که از زیر ابر یا از زیر موهای تیره نمایان است . صفت درخشندگی برای هردو، ضروری است و این تشبیه در خانه اول گوتلی قرار می گیرد.

در تشبیه تن به خیزران و روی به زعفران، وجه شبه در رابطه با مشبه محتمل و در رابطه با مشبه به ضروری است. بنابراین هر دو تشبیه در خانه پنجم جدول قرار می گیرند.

                 مه و خورشید هر دو رخ نهفته                     بسان عاشق و معشــوق خفته

                                                                          (همان:78).

خیالی بودن وجه شبه، در هنگامی که طرفین تشبیه محسوس هستند کم اتفاق می‌افتد. از میان صد تشبیهی که در این اشعار یافت شد، تنها یک مورد یافت شد که وجه شبه نیاز به تأویل دارد و شکل ظاهری آن مطابقت با طرفین تشبیه ندارد.

در این  بیت ماه و خورشید به دو انسان خفته تشبیه شده اند. وجه شبه، رخ نهفتن ذکر شده که از طرف مشبه به دلیل این که ذی‌شعور نیستند نمی‌تواند باور پذیر باشد و تخیلی است. از سوی مشبه به نیز، به دلیل این که خفتن عاشق و معشوق مستلزم روی پنهان کردن نیست، قابل تأویل است. در اینجا نمی‌توان حکم قطعی بر خیالی بودن وجه شبه برای مشبه به صادر کرد، امّا در این مورد از چهار وضعیت: ضروری، مورد انتظار، محتمل و غیر ممکن می‌توان وضعیت مورد انتظار را برای عاشق و معشوق خفته در نظر گرفت نه ضروری بودن را. در مورد ماه و خورشید نیز نهفته بودن رویشان در اصل غیر ممکن است مگر این که تصور کنیم برای بخشی از ساکنان زمین قابل دیدن نیستند. به این ترتیب می توان گفت وجه شبه تخیلی ارتباط تنگاتنگی با استعاره دارد. به این ترتیب اگر واقعیت را در نظر بگیریم، این تشبیه در خانه چهاردهم  جدول قرار می گیرد و اگر نهفته بودن را برای مشبه با کاربرد استعاره بپذیریم، در خانه دهم جای می گیرد.

 گهی اندر زره شد تیــغ چون آب                     گهی در دیدگان شد تیر چون خواب

 (همان:65).

تشبیه تیغ به آب از جهت در زره شدن برای تیغ واقعی است امّا آب زره ندارد و این تخیل شاعرانه است که آب مواج را به شکل زره می‌بیند. در واقع آنچه به عنوان زره دیده می‌شود توده آبی است که بر هم می‌غلطد و ذات آن از آب جدا نیست پس از این جهت طرفین تشبیه شباهتی ندارند. وجه شبه برای مشبه محتمل و برای آب خیالی است.

در تصویری دیگر تیر به خواب تشبیه شده از این جهت که هر دو در دیده فرو می‌روند. فرو رفتن تیر در چشم در میدان جنگ محتمل است. امّا تصور این که خواب در چشم فرو رود غیر ممکن است. این تصور به این دلیل ایجاد شده است که هنگام خواب چشم‌ها بسته می‌شود و وجود خواب در چشم تصویر عوامّانه است که به متون ادبی هم راه یافته است. هر دو تشبیه در خانه هفتم جدول جای دارند.

سیه چــون انده و نازان چــو امید                    فروهشته چو پرده پیش خورشید

                                                                                        (همان:77).

تشبیه شب به اندوه و امید که دو امر انتزاعی هستند و با دو صفت متضاد شناخته می‌شوند، تصویری خیال انگیز است. وجه شبه در مورداول، سیاهی است. نسبت دادن صفت سیاهی به اندوه از نظر ظاهری غیر ممکن است امّا به دلیل این که رنگ سیاه از نظر روانی یادآور عزا است چنین تصویری ایجاد کرده است، امّا نازان بودن برای شب و برای امید تخیلی است. شب از جهت دیر پا بودن و دیر گذشتن و امید از جهت دیر آمدن، نازان خوانده شده که برای هر دو حکم استعاره را دارد.

    وجه شبه برای شب ضروری بوده ولی برای اندوه خیالی است. دیر پا بودن برای شب و امید محتمل است و فرو هشته بودن برای پرده ضروری است امّا در مورد شب واقعیت ندارد و خیالی است بنابراین سه تشبیه در خانه‌های 3، 11،9 قرار می گیرند.

نشسته ویس چون خورشید بر تخت                  هم از خوبی به آزادی هم از بخت

 تشبیه ویس به خورشید می‌تواند از جهت زیبایی و شکوه  باشد. در این صورت وجوه شباهت واقعی هستند امّا اگر بر تخت نشستن مورد نظر باشد تخیل شاعر را در تصویر آسمان به عنوان تخت و خورشید به عنوان شاه باید دخیل بدانیم که وجهی استعاری پیدا می‌کند و از واقعیت فاصله می‌گیرد.

جدول 2-1. رابطه وجه شبه با طرفین تشبیه در منظومه ویس و رامین

	رابطه وجه شبه با مشبه	رابطه وجه شبه با مشبه به
		X	Y	Z	Q
A	ضروری	14	0	4	0
B	مورد انتظار	42	4	7	0
C	خیالی	21	6	1	0
D	غیر ممکن	1	0	0	0

  نمودار2-1-1. رابطه وجه شبه با مشبه و مشبه به در ویس و رامین             

3-2-2.بررسی وجه شبه خسرو و شیرین

این بررسی نشان می دهد،از شانزده خانه جدول گوتلی، تنها شش خانه پر شده  و ده خانه خالی مانده است. ردیف‌های z,q  کاملا خالی مانده و دو ردیف AوD نیز تنها یک خانه پر شده دارند. جدول 2-2نشان می دهد در 93 درصد موارد، وجه شبه ضروری بوده و تنها در 7% موارد مورد انتظارند. وجه شبه خیالی و غیر ممکن هم وجود ندارد. همچنین در 20% از موارد، وجه شبه نسبت به مشبه ضروری، در 40% از موارد مورد انتظار، در 28% از موارد خیالی و در 4% از موارد غیر ممکن بوده است.

به مواردی از ابیات مورد بررسی اشاره می گردد.

           شــه از دیدار آن بلــور دلکــش                        شده خورشید یعنی دل پر آتش

(نظامی،:81).

گاهی با وجود حسی بودن طرفین، ویژگی که به آندو نسبت داده می‌شود ذهنی است. در تشبیه زیر وجه شبه پر آتش بودن دل و درون است. این ویژگی نه در شاه وجود دارد نه در خورشید مگر این که استعاره را در نظر بگیریم یا دل را به درون تعبیر کنیم بنابراین، آتشین بودن ضروری خورشید است امّا برای دل غیر ممکن است. پس تشبیه در خانه 13 قرار می گیرد.

         مه از خوبیش خودرا خال خوانده             شب از خالـش کتاب فال خوانده

(همان:52).

تشبیه ماه به خال از جهت سیاهی، نمی‌تواند واقعیت داشته باشد با وجود این که رنگ سیاه واقعی است ولی تصور آن برای ماه غیر ممکن است. یعنی وجه شبه در اینجا نه مورد انتظار است و نه حتی محتمل. به این ترتیب در تشبیه ماه به خال، وجه شبه برای مشبه غیر ممکن و برای خال، با توجه به در نظر گرفتن فرهنگ دوره، ضروری است و تشبیه در خانه 13 قرار می گیرد.

             کشیده قامتی چـون نخل سیمین                    دو زنگی بر سر نخلش رطب چین

(همان:50).

تشبیه قامت به نخل از جهت بلندی واقعیت دارد ولی اگر ادامه بیت را در نظر بگیریم، قامت به نخلی تشبیه شده که دو زنگی بر روی آن در حال رطب چینی هستند. از این جهت تشبیه مرکب ایجاد می‌شود که باید زلف را نیز به زندگی تشبیه کنیم در غیر اینصورت با استعاره مواجه می‌شویم که تخیلی است.

       در بررسی مفردات تشبیه، وجه شبه، کشیدگی و راست بودن است که برای قامت انسان مورد انتظار و برای نخل ضروری است. در تشبیه گیسوان به زنگی نیز سیاهی مورد نظر است که برای زنگی ضروری و برای گیسو با توجه به فرهنگ دوره، مورد انتظار است.  پس هر دو تشبیه در خانه 5قرار می گیرند.

سهی سروش چو شاخ گل خمیده                      چو گل صد جای پیراهــن دریده

(همان:222).

در این بیت گل دارای پیراهن پاره است در حالی که هم پیراهن داشتن و هم دریدگی برای آن قابل تصور نیست و شکل ظاهری گل خود به  خود دارای گلبرگ‌های جداگانه است پس این تصویر از سویی با شکل گل تناسب دارد ولی از نظر کاربرد واژگان قابل توجیه عقلی نیست.

تشبیه قد بلند به شاخ خمیده گل، از نظر قابل انعطاف بودن است. خمیدگی برای هر دو طرف تشبیه، قابل انتظار است و در تشبیه دوم نیز بر اساس قضاوت ظاهری، دریدگی پیراهن برای فرهاد قابل انتظار و چند پاره بودن گل ضروری و ذاتی است . این دو تشبیه در خانه‌های 6و 5جای می گیرند.

چـــو زلف خــویش بی‌آرام گشته                     چـــو مرغــی پای‌بند دام گشته

         (همان:171).

بی آرام بودن برای زلف متصور نیست. در این بیت هم واژگان به نحو ی به کار رفته اند که به خیال انگیزی انجامیده وگرنه می‌توان آشفتگی زلف را در نظر آورد. وجه شبه برای طرفین تشبیه قابل انتظار است و در تشبیه مرغ نیز پای بند بودن وجه شبه قرار گرفته که برای عاشق خیالی و برای مرغ قابل انتظار است. بنابراین جای این دو تشبیه در خانه 6و 10 است.

                اگر حـور بهشتی هست مشهــور                  بهشت است آن طرف آن لعبتان حور

(همان:53).

هنگامی که وجه شبه زیبایی باشد حتی اگر مشبه به از امور انتزاعی و تخیلی باشد، وجه شبه واقعی است و نحوه زیبایی اهمیت ندارد. زیبایی امری نسبی است و در تشبیه به حور یا بهشت مطلق زیبایی مورد نظر است بدون در نظر گرفتن شکل و شمایل ظاهری. بنابراین هر مکان زیبایی می‌تواند به یهشت و هر شخص زیبایی به حور تشبیه شود. این نوع تشبیهات در خانه اول گوتلی قرار می گیرند و ارزش چندانی ندارند.

      جهــان چون اژدهـای پیچ در پیچ      به جــز دود سیه گردش دگر هیچ

       (همان:218).

در تشبیه جهان به اژدها وجه شبه از سویی سیاهی و از سویی پیچ در پیچ بودن است.وجه شبه سیاهی در ارتباط با مشبه واقعی است ولی پیچ در پیچ بودن برای آن قابل تصور نیست. وجه شبه برای جهان، خیالی و برای اژدها، مورد انتظار است. اژدها لزوما پیچ در پیچ نیست، امّا به آن شکل نیز دیده می شود. این تشبیه در خانه 10 جای دارد.

      جز این چــاره ندید آن چشمه قند         که گیسو را چــو شب بر مه پراکند

(همان:82).

به تعبیر همایی، اگر اجزا و موارد مشبه به به تنهایی موجود باشد امّا ترکیب نهان وجود نداشته باشد، آنرا تشبیه خیالی می‌گویند(همایی 1368: 233-234). چشمه قند رد جهان وجود ندارد امّا مفردات آن موجود است. با این وصف،  وجه شبه در این تشبیه، شیرینی فراوان است که برای مشبه مفهومی انتزاعی محسوب می‌شود و با شیرینی از نوع طعم متفاوت است و بنابراین وجه شبه برای مشبه غیر ممکن است. این تشبیه در خانه 13 قرار دارد:

      چو شیرین گوش کرد آن پند چون نوش                   نهــاد آن پند را چــون حلقه بر گوش

                                                                                                                        (همان:121).      

پند مانند حلقه در گوش می‌رود. تصور حلقه به گوش کردن با تصور پند در گوش کردن یکی نیست. اولی محسوس و دومی معقول است. از اینرو وجه شبه نسبت به مشبه خیالی و نسبت به مشبه به مورد انتظار است. از این روی در خانه 10 قرار می گیرد.

جدول 2-2. رابطه وجه شبه با طرفین تشبیه در منظومه خسرو و شیرین

	رابطه وجه شبه با مشبه	رابطه وجه شبه با مشبه به
		X	Y	Z	Q
A	ضروری	20	0	0	0
B	مورد انتظار	40	4	0	0
C	خیالی	28	4	0	0
D	غیر ممکن	4	0	0	0

نمودار 2-2-1.رابطه وجه شبه با مشبه و مشبه به در خسرو و شیرین

نمودار 2-3.مقایسه رابطه وجه شبه با مشبه و مشبه با دو دو منظومه

3.نتیجه گیری

در این پژوهش وجه شبه در دو منظومه غنایی بررسی و تحلیل شد و بر اساس نوع وجه شبه از جهت حقیقی و خیالی بودن، نسبت به طرفین تشبیه به مقایسه بسامدی وجه شبه پرداختیم. نتایج به دست آمده از این مقایسه در جداولی نشان داده شده است.

از منظر بروک-رز، در منظومه ویس و رامین نسبت به خسرو و شیرین بسامد تشبیهات تصویری نسبت به کارکردی بیشتر است که دلیل آن توجه شاعر به طبیعت ساکت و صامت و عکسبرداری از مناظر و گزینش عناصر تشبیه از آن‌هاست امّا در منظومه خسرو و شیرین که در آغاز دوره عراقی قرار دارد تشبیهات دارای پویایی بیشتری شده کم کم از سکون و جمود خارج می شوند با این وصف، در هر دو منظومه بسامد تشبیهات تصویری نسبت به کارکردی بیشتر است.

در بررسی که بر اساس الگوی گوتلی انجام شد،چنانکه در جداول 2-1و 2-2 درج شده است، نتیجه می گیریم  در تشبیهات خسرو و شیرین مشبه خیالی بیشتر از ویس و رامین است. و در منظومه ویس و رامین مشبه به خیالی بیشتر است.  از دیگر نتایج جدول این است که بیشتر وجوه شباهت، در هر دو منظومه نسبت به مشبه مورد انتظار و نسبت به مشبه به ضروری هستند. به این ترتیب شاعر ابتدا صفتی ذاتی از مشبه به را انتخاب نموده و مشبه را به آن مانند کرده است.

بر اساس جدول 3-1. غلبه ارکان محسوس در تشبیهات، بسیار بیش از ارکان معقول است. از دلایل این امر این است که اساس تشبیه بر محسوس بودن است. اختلافی که در این دو کتاب دیده می‌شود این است که بسامد مشبه به معقول در ویس و رامین 20 درصد کل تشبیهات را شامل می‌شود درحالی مشبه به معقول در خسرو و شیرین تنها 6درصد است. علت این امر در ویژگی سبک خراسانی و کاربرد عناصر خیالی مانند دیو و غول و جادو و عناصری ماورای طبیعی است که در دوره‌های بعد کمتر دیده می‌شود. در دوره خراسانی بسامد تشبیه معقول به محسوس کمتر است.

جدول3-1-بسامد کاربرد ارکان خیالی و واقعی در دو منظومه

منظومه	مشبه معقول	مشبه به معقول	وجه شبه از سوی مشبه خیالی	وجه شبه از سوی مشبه به خیالی	طرفین تشبیه محسوس	محسوس به معقول	معقول به محسوس
ویس و رامین	4%	20%	25%	12%	83%	11%	6%
خسرو و شیرین	8%	6%	42%	19%	81%	10%	9%

نمودار 3-1-1. سامد کاربرد ارکان خیالی و واقعی در دو منظومه

        فهرست منابع       

1.   احمدنژاد، کامل(1372). معانی و بیان،تهران،زوار.

2.   برادران، شکوه(1388). ویس و رامین و خسرو و شیرین، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ش92،صص21-23.

3.   بسمل، محبوبه(1390).بررسی وجه شبه در اشعار نیما، پژوهشنامه فرهنگ و ادب، ش صص69-85.

4.   بلزی، کاترین(1379).عمل نقد، ترجمه مخبر.

5.   پورنامداریان، تقی، ماحوزی، امیرحسین(1387).بررسی وجه شبه در کلیات شمس، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش86صص41-64.

6.   جرجانی،عبدالقاهر( 1374).اسرارالبلاغه، ترجمه جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.

7.   حاکمی، اسماعیل(1386)تحقیق درباره ادبیات غنایی ایران، تهران: دانشگاه تهران.

8.   داد، سیما(1385)فرهنگ اصطلاحات ادبی، چ3، تهران: مروارید.

9.                  دلاوری، منیژه(1396).بررسی سبک گفتارهای زنانه در داستان خسروو شیرین نظامی و ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی، به راهنمایی مهدی رضایی و مشاوره زیبا قلاوندی، دانشگاه سلمان فارسی کازرون.

10.                       رادویانی، محمدبن عمر(1361).ترجمان البلاغه، تحقیق احمد آتش، تهران: تهران: اساطیر.

11.                       رمضانی، مریم(1392).بررسی تأثیر عناصر فرهنگی و تنوع آن‌ها در دو اثر خسرو و شیرین نظامی و ویس و رامین گرگانی، پایان نامه کارشناس یارشد زبان و ادبیات فارسی به راهنمایی تراب جنگی قهرمان و احمد خیالی خطیبی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.

12.                       ریپکا، یان و دیگران(1385).تاریخ ادبیات ایران(از دوران باستان تا قاجاریه).ترجمۀ عیسی شهابی، چ3،تهران: علمی و فرهنگی.

13.                       زرین کوب،عبدالحسین( 1381).نقد ادبی، چ7،تهران:امیرکبیر.

14.                       شعبانپور کلاگر، مهناز(1391).بررسی و تحلیل سیمای زن در منظومه ویس و رامین و منظومه خسرو و شیرین، پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی فاطمه توکلی رستمی و مشاوره بهناز پیامنی، دانشگاه پیام نور تهران.

15.                       شفیعی کدکنی، محمد رضا(1372).صور خیال در شعر فارسی، تهران،چ5، آگاه.

16.                       شمیسا، سیروس(1371).بیان، تهران: فردوس.

17.                       شمیسا، سیروس(1379). سبک شناسی شعر، تهران: فردوس.

18.                       ...................(1381). بیان،با تجدید نظر و اضافات،چاپ 9،  تهران، فردوس.

19.                       ...................(1387).فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، چاپ نخست از ویرایش دوم، تهران: میترا.

20.                        

21.                       عباسی، سمانه(1387). نشانه شناسی داستان‌های عاشقانه با نظر به سه داستان ویس و رامین، خسرو و شیرین و لیلی و مجنون، پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبایت فارسی، به راهنمایی احمد تمیم داری و مشاوره غلامرضا مستعلی پارسا، دانشگاه علامه طباطبایی.

22.                       عبدی، لیلا(1385). نقد تطبیقی ویس و رامین و خسرو و شیرین شباهت‌ها و تفاوت‌ها ، ادبیات داستانی مهر، ش103صص71-79

23.                       علوی مقدم،محمد، اشرف زاده، رضا(1388).معانی و بیان، چ9، تهران: سمت.

24.                       فروزانفر، بدیع الزمان(1354).مباحثی از تاریخ ادبیات ایران،با مقدمه و توضیحات عنایت الله مجیدی، تهران: دهخدا.

25.                       کروچه، بندتو(1344).کلیات زیبا شناسی،ترجمه فؤاد روحانی،تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

26.                       گرگانی، فخرالدین اسعد(1381).ویس و رامین، تصحیح محمد روشن، چ2، تهران: صدای معاصر.

27.                       میر صادقی، میمنت(1372).واژه نامه هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز.

28.                       نزاکت، الهام(1394).انگاره‌های حکمت آمیز و اخلاقی در ویس و رامین و خسرو و شیرین، پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی به راهنمایی قدرت قاسمی پور و مشاوره محمود  رضایی دشت ارژنه، دانشگاه شهید چمران اهواز.

29.                       نظامی، الیاس بن محمد(1386).خسرو و شیرین، تصحیح وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.

30.                       وطواط، رشیدالدین(1362).حدائق السحر فی دقایق الشعر، تصحیح عباس اقبال، تهران: سنایی.

31.                       همایی، جلال الدین(1368). فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: امیرکبیر.

32.                       یوسف پور، حسینعلی(1385). بررسی تطبیقی ویس و رامین و خسرو و شیرین، ادبستان فرهنگ و هنر، ش36صص180183.

33.                       Goatley,Andrew(2003).The Language of Metaphors,Taylor&Francis,Author Publisher

---

[1] استادیار دانشگاه حکیم سبزواری [e-mail]

[2] دانشجوی دکتری دانشگاه حکیم سبزواری[e-mail]